گردشگری سلامت و درمان همیشه وجود داشته است ولی تا قبل از قرن هیجدهم اهمیت چندانی برای آن قائل نبودند. در بسیاری از نقاط دنیا از جمله انگلستان این گردشگری به شهرهای دارای چشمه‌های آب گرم اختصاص داشت و عموما مناطقی که آبهای معدنی داشتند برای درمان امراض مختلف از بیماریهای روده‌ای گرفته تا کبدی و برونشیت مورد توجه قرار میگرفتند. حمام آب گرم بسیار متداول بود ولی استفاده از بوکستون، هاروگیت و چاههای تون برنج نیز در کنار دیگر روش‌های درمانی رونق گرفتند. البته مردم برای سرگرمی و تفریح هم به این مناطق سر میزدند به ویژه برای استفاده از آبها، چشمه‌های آب گرم قاره‌ای هم مسافران بسیاری را در قرن نوزدهم جذب میکردند.

امروز یکی از رو به رشدترین نمونه‌های گردشگری، گردشگری بهبود و سلامت است که به برخی از دلایل و انگیزه‌های گردشگران این حوزه اشاره میشود:

•  بهبود و سلامت بدن و فکر (برنامه‌های کاهش وزن، سلامتی بدنی بیشتر و مدیریت استرس)
•  استراحت و تمدد اعصاب
•  استفاده از امکانات و خدمات پزشکی (مانند جراحیهای تخصصی)
•  استفاده از ویژگیهای آب و هوایی و طبیعی یک منطقه برای آرامش تن و روان

همانطور که میبینیم گردشگران سلامت لزوما بیمار نیستند. در حقیقت بیشتر این افراد به دنبال تقویت تن و روان و استفاده از امکاناتی برای این منظور هستند. در این میان ارائه دهندگان خدمات در این بخش هم مشتریان خود را به اقدامات پیشگیرانه تشویق میکنند.

طبیعت درمانی

یکی از شاخه‌های گردشگری سلامت، طبیعت درمانی است که بر ویژگیهای آب و هوایی و طبیعی منطقه تکیه دارد و پتانسیل‌های آن در ایران نیز بسیار دیده میشود. استفاده از اثرات شفابخش چشمه‌های آب گرم برای درمان بیماریها، در پزشکی نوین از جایگاهی ویژه‌ای برخوردار بوده و توصیه میشود. به همین دلیل در سراسر جهان مناطقی که دارای چشمه‌های آب گرم حاوی املاح مفید هستند، از جمله جاذبه‌های گردشگری محسوب میشوند.

در ایران نیز شمار، کیفیت و پراکنش چشمه‌های آب گرم به گونه‌ای است که میتواند طبیعت درمانی با استفاده از آب‌های طبیعی را به عنوان یکی از مهمترین منابع گردشگری کشور معرفی کند. بیشتر چشمه‌های آب گرم ایران در دامنه‌های البرز قرار دارد، با وجود این، شمار چشمه‌های آب گرم در دیگر نقاط کشور نیز جالب توجه است. در ایران به جز چشمه‌ها، برخی دیگر از انواع طبیعت درمانی، همچون لجن درمانی نیز در مناطقی همچون دریاچه ارومیه و دامنه‌های کوه تفتان در بلوچستان رواج دارد.

یکی دیگر از شیوه‌های طبیعت درمانی استفاده از نقاهتگاه‌های ییلاقی است که در ایران نیز معمول است. برخی از این نقاهتگاه‌ها همچون کلاردشت و جواهرده در مازندران، دیلمان در گیلان، شاندیز در مشهد و سردشت از شهرت ملی و برای مناطقی همچون کلاردشت و جواهرده از شهرت بین‌المللی برخوردارند. اما برخی از این مناطق را میتوان به عنوان قطب بین‌المللی در نظر گرفت. مجموعه چشمه‌های آب گرم سرعین با توجه به کیفیت آبهای آن و نیز جغرافیای طبیعی و چشم‌انداز‌های پیرامون قطعا میتواند یکی از قطب‌های بین‌المللی طبیعت درمانی در جهان باشد.

در سالهای اخیر اثر شفابخش لجن‌های ارومیه نیز بازتاب محدودی در نشریات پزشکی جهان داشته است. همچنین شهرت جواهرده موجب شده است که به عنوان پررونق‌ترین نقاهتگاه ییلاقی همه سالها تابستان پذیرای دهها توریست عرب به ویژه از کشور کویت باشد. کلاردشت نیز از این نظر توفیقاتی داشته است. آب گرم گنو در استان هرمزگان نیز با توجه به نزدیکی آن به منطقه خلیج فارس و در صورت معرفی شایسته، میتواند پذیرای علاقمندان به طبیعت درمانی از شیخ‌نشین‌های خلیج فارس باشد. البته بجز موارد نام برده شده، بیش از 10 آبگرم مهم کشور که در مقیاس ملی مورد توجه‌اند، قابلیت جهانی شدن را دارند.

حمام ‌های آب گرم

باید توجه داشت که وجود چشمه‌ های آب گرم به تنهایی موجب رونق گردشگری سلامت در یک منطقه نمیشود و این حوزه از گردشگری با علایق خاص، به امکانات و خدمات اختصاصی و با کیفیت بیشتری نیاز دارد. حمام‌ های آب گرم، که معمولا با استفاده از چشمه‌ های آب گرم خدماتی را به گردشگران ارائه میدهند از جمله شیوه ‌های تخصصی جذب گردشگر هدفمند است.

محصولات حمام‌های آب گرم معمولا به 4 دسته تقسیم میشود:

•  حمام آب گرم روزانه: مرکزی برای ارائه خدمات تخصصی در یک روز.
•  حمام آب گرم مقصدی: مرکزی که علاوه بر حمام آب گرم، خدماتی نظیر منوی غذای سلامتی بخش و برنامه‌ها و راهکارهای بهبود زندگی و بهبود سلامتی ارائه میدهد.
•  هتل حمام آب گرم: مرکزی در یک هتل که خدمات حمام آب گرم و برنامه سلامتی ارائه میدهد.
•  حمام آب گرم درمانی: مرکزی که توسط یک یا چند پزشک و متخصص تاسیس شده و هدف اصلیشان ارائه خدمات پزشکی کامل و خدمات بهبودی نقاهت در محیطی دربرگیرنده حمام آب گرم باشد. در چنین محیط‌هایی درمان‌های مکمل و سنتی هم ارائه میشود.

دلایل اهمیت بازار گردشگری سلامت در بخش حمام‌ های آب گرم

بر اساس اطلاعات مراکز جهانی، تقاضا برای سفر برای بار دوم و سوم به مقاصدی که خدمات گردشگری سلامت ارائه میدهند در اروپا، آمریکا و ژاپن بیشتر شده است. البته این رشد بیشتر در در حوزه گردشگران مسن سرپا و گردشگران جوان مرفه و تحصیل کرده مشهود است. همچنین بر اساس اطلاعاتی که سازمان جهانی SPA (حمام‌ های آبگرم) در مورد مراکز بهبود در آمریکا و اروپا منتشر کرده است، مشتریان حمام‌ های آب گرم و مراکز گردشگری سلامت معمولا عبارتند از:

•  افراد متاهل خانه‌دار که فرزند کمتر از 18 سال ندارند.
•  کارمندان تمام وقت
•  فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها

در این تحقیق همچنین اعلام شده که میانگین سنی استفاده کنندگان از این خدمات 43 سال و میانگین درآمد سالانه آنها 85 هزار دلار است. ضمن اینکه خدمات پوست و صورت و ماساژ بیشترین متقاضی را داشته است.

بررسی این اطلاعات نشان میدهد که بازار گردشگری سلامت طیف وسیعی از گردشگران را تحت خدمات خود دارد و این قابلیت را داراست که به یک سرمایه‌ گذاری پایدار و شکوفا تبدیل شود. آنچه که مسلم است برای ایجاد بازاری در یک منطقه، وجود 2 عامل شرط لازم است:

•  وجود مواد اولیه (در اینجا آبهای گرم معدنی و لجن‌ های درمانی) در آن منطقه،
•  وجود مشتری همیشگی.

در مورد ایران این دو عامل کاملا وجود دارد؛ به وجود مواد اولیه پیشتر اشاره شد اما درباره مشتری دائمی باید گفت که کشورهای حاشیه خلیج فارس در درجه اول به دلیل افزایش حضور گردشگرانشان در ایران در سالهای اخیر و اروپا، ژاپن و کره در درجه دوم به دلیل سابقه حضور گردشگرانشان در کشورمان میتوانند مشتریان دائمی این مراکز باشند. اما آنچه که حلقه واسط بین این دو عامل است ایجاد زیرساخت‌های مناسب و برنامه ‌ریزی تقویت مراکز گردشگری سلامت است.

جراحی ‌های تخصصی

عمل‌ های زیبایی و جراحی های تخصصی نیز عامل جذب گردشگران بسیاری در سراسر دنیاست. در ایران رونق جراحی های زیبایی موجب افزایش کیفیت این عمل‌ها شده است. بیمارستان ‌ها و جراحی شیراز، قشم، کیش و تهران میتوانند میزبان گردشگران خارجی و به خصوص از حوزه کشورهای حاشیه خلیج فارس باشند.

نکته نخستآنچه که در مورد گردشگری علایق خاص به ویژه گردشگری سلامت باید مورد توجه قرار گیرد این است که رونق خدمات گردشگری علایق خاص باعث شهرت هرچه بیشتر آن منطقه در حوزه فعالیت تخصصی گردشگری خود میشود و این موضوع موجب افزایش هرچه بیشتر امکانات و مراکز خدماتی در آن حوزه تخصصی گردشگری میشود. برای نمونه در مناطقی که گردشگری سلامت رونق پیدا کرده است، بیمارستان‌های تخصصی دولتی و خصوصی در کنار مراکز مختلف پزشکی مانند مراکز طب سنتی و دانشکده‌های متنوع پزشکی راه‌ اندازی شده ‌اند. این مراکز هم به طور متقابل سرمایه فکری و مهارت‌ های تخصصی را برای حمایت از صنعت گردشگری سلامت تامین میکنند.

نکته دوم: شکل‌گیری و رونق گردشگری علایق خاص در یک شهر یا منطقه نیاز به طراحی و برنامه‌ریزی دقیق برای توسعه آن منطقه خاص دارد. مدیران منطقه با مشخص شدن تکالیفشان موظف به حرکت در چارچوب برنامه توسعه هستند و توسعه منطقه در این بخش دقیقا به جهت‌ گیری ‌های مدیریتی در آن نوع از گردشگری خاص دارد.